MetroArte METROARTE

TOBALABA

Significado en mapudungún: “lugar de topa-topa”

Si bien no existe una única interpretación, la explicación más aceptada de su origen proviene del mapudungun Tobalawe, donde topa-topa es una flor de gran abundancia que permaneció durante muchos años en la zona donde fue emplazada esta estación, mientras que la terminación “hue/we” es indicativa de “lugar”.

La topa-topa (cuyo nombre es Calceolaria), es una planta de flores amarillas de hasta 50 centímetros de altura que también se conoce bajo los nombres de Capachito, Zapatitos de Venus o Zapatitos de la Virgen. Esta planta, que es bastante abundante en las zonas silvestres precordilleranas de Santiago, tiene varias subespecies que se extienden desde Mesoamérica hasta la Patagonia de Chile y Argentina.

Antecedentes históricos

Cuando los españoles exploraron el oriente del cerro Huelen (actual cerro Santa Lucía), se encontraron con el poblado de Tobalawe. El camino para acceder a él fue nombrado “Camino de Tobalaba”. Junto al inicio del camino, en su parte nor-oriental estaba la Chacra de Tobalaba, cuyo epicentro estaba en la actual avenida La Cañada con la intersección Aguas Claras, en lo que hoy es la comuna de La Reina. Posteriormente, se le nombró Tobalaba a la acequia que se encontraba cercana a este poblado, luego a la avenida que acompañaba a esta acequia y, finalmente, se nombró de igual manera dicha estación.

El poblado de Tobalaba contaba con aguas cristalinas que bajaban desde manantiales. Estas aguas fueron encausadas por nuevas acequias construidas por los españoles para proporcionar aguas limpias para beber a la zona centro de Santiago. En el siglo XVI, la antigua acequia de Tobalaba pasó a llamarse Aguas de Ramón, nombre que los criollos le dieron en honor al Gobernador Alonso García de Ramón.

tobalaba Foto: José Cañas - Calceolaria, conocida como topa-topa. www.fotonaturaleza.cl

Chem pin chi “topa topa mapu” mapundungun mew.

Mülenuluam kiñe dungun müten tüfachi dungu mew, chi Tobalawe triparkei chi mapundungun mew, ka feymew chi topa topa kiñe rayen ngerkei ka rume fentren mülekerkei kake tripantuke mew chew ta ñi elngemum tüfachi naüpuwe künalpañilltuwe, ka feytichi “we” ta ñi wellin ngemum pingemum.

Chi topa topa (ta ñi rüf üy Calceolaria -pingerkei), kiñe anümka chodke rayen ngelu epe kiñe rangiñ nüfkün püran ngelu, üytungekelu Capachito, pichike chumel Venus ka chi idakenoel (virgen) ta ñi pichike chumel ngelu. Tüfachi anümka rume mülekerkefui chi pire-mapu tüfachi füta kara mew, ka tripayekerkei kakelu pu anümka fei mew müleyekelu Mesoamérica mew ka chi füta willi-mapu Chile ka Argentina mew.

Kuyfike nütramkan yem.

Chi pu wingka inarumelu engün puwel püle (chi welen wingkul mew), pepurkeingün chi Tobalawe lof. Chi rüpü chew ta ñi nangpakemum engün “Tobalaba ta ñi rüpü” pingekerkefui chew ñi llitumum chi rüpü, pikun-konwe antü püle mülekerkefui Tobalaba ta ñi tukukawe rulu, chew ta ñi mülekekefumum chi La Cañada ka chew ta ñi mülekefumum Lif ko, welu feula La Reina lof -pingetui. Feymew llemay, Tobalaba pingerpui chi wüf ko mülekefulu inafül chi pu lof mew, ka chi rüpü inafülkülelu chi wüf ko mew, ka feymew wüla, üytungei puwkemum chi pu che.

Chi kara-lof niekerkefui rume küme lif ko nangpakefulu chi pu wüf ko mew. Tüfachi wüf ko kañpüle witrulngei chi pu wingka mew nieam lif ko chi rangiñ füta kara mew. Chi pataka mari kayu tripante mew, kuyfi Tobalaba wüf ko ngelu Ramón ta ñi ko -pingekerkefui, chi Gobernador Alonso García de Ramón ta ñi üy mew